Zo maak je ouderenzorg toekomstbestendig

De ouderenzorg in Nederland moet de komende jaren toekomstbestendig worden gemaakt. Het aantal ouderen neemt toe en er komen steeds meer kwetsbare ouderen. Het tekort aan zorgpersoneel groeit en de betaalbaarheid van de ouderenzorg staat onder druk. Wat zijn de beoogde oplossingen? Richt ouderenzorg in op zelfredzaamheid en passende zorg. Zet in op preventie en op digitale zorg op afstand. Werk domeinoverstijgend samen om het personeelstekort te verminderen én om goede zorg aan kwetsbare ouderen te kunnen leveren. Én zorg dat iedereen de weg weet in de veranderende ouderenzorg.

1. Richt ouderenzorg in op zelfredzaamheid en passende zorg

Het aantal ouderen in Nederland neemt volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) toe en tegelijkertijd neemt het aantal jongeren af. Doordat ouderen relatief vaak behoefte hebben aan zorg, groeit de vraag naar ouderenzorg terwijl er minder jongere mensen zijn voor het leveren van die zorg. Om te voorkomen dat de ouderenzorg daardoor vastloopt, moet die anders worden georganiseerd.

Overheid zet in op zelfredzaamheid, preventie en samenwerking

De overheid zet in op preventie en intensievere samenwerking in de zorg en specifiek de ouderenzorg. Ook gaat er extra aandacht uit naar zelfredzaamheid en zelfmanagement van ouderen. De bedoeling daarvan is dat ouderen langer thuis voor zichzelf kunnen zorgen met een goede kwaliteit van leven.

Ouderenzorg inrichten op passende zorg

De overheid, de zorgsector, de zorgverzekeraar en andere stakeholders trekken samen op om de ouderenzorg toekomstbestendig te maken. De kwaliteit van zorg en de toegankelijkheid ervan staan daarbij voorop, naast het organiseren van betaalbare zorg. De vraag naar zorg is de belangrijkste pijler in het veranderingsproces. Niet iedereen wordt op dezelfde manier oud, waardoor ook de vraag naar zorg verschilt. Dat maakt innovatie in de ouderenzorg, gericht op passende zorg en zorgondersteuning, erg interessant. Drie uitgangspunten spelen in deze transitie een belangrijke rol:

Ouderen zoveel mogelijk eigen regie en zelfmanagement geven over hun zorg en ondersteuning
De juiste zorg op de juiste plek organiseren, dichtbij ouderen
Een sterk informeel netwerk rondom ouderen ondersteunt zorgprofessionals en andersom

Van zorgen vóór naar zorgen dát

Een uitwerking van deze uitgangspunten is terug te lezen in deze position paper ouderenzorg. Daarin wordt toegelicht op basis van welke voorwaarden de ouderenzorg toekomstbestendig kan worden. Een daarvan is de verandering van zorgen vóór ouderen, naar zorgen dát ouderen meer zelf kunnen. Daardoor kunnen ouderen langer zelfstandig blijven wonen, ouderenzorg in huis krijgen en meer eigen regie voeren over de zorg die zij nodig hebben.

2. Zet in op digitale zorg op afstand, voor meer eigen regie ouderen

Ouderen zijn steeds gezonder, vaker goed opgeleid en digitaal vaardig. Ze weten beter aan te geven aan welke zorg ze behoefte hebben en kunnen makkelijker zelf passende zorg organiseren. Ook neemt de financiële draagkracht van ouderen toe, wat er naar verwachting toe leidt dat ouderen vaker op eigen initiatief hulpmiddelen en zorg inkopen.
De diversiteit onder ouderen verandert ondertussen ook. Zo groeit het aantal ouderen met een migratieachtergrond. Ouderen uit sommige andere culturen krijgen vaker hulp van familie dan autochtone Nederlanders. Bij elkaar betekent dit dat ouderen langer in staat zijn om thuis te blijven wonen en daar meer eigen regie kunnen voeren over benodigde zorg.

Zelf, thuis en digitaal als het kan

Om ervoor te zorgen dat ouderenzorg blijft passen bij wat ouderen willen, is een brede coalitie van partijen in de ouderenzorg gestart met het programma WOZO: Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen. Het programma omvat maatregelen, initiatieven en projecten die de verandering van de ouderenzorg vormgeven. Het gaat onder meer om:

Het aanleren van vaardigheden
Fit blijven
Het gebruik van hulpmiddelen
Het stimuleren van hulp uit de omgeving

De partijen in de ouderenzorg werken hiermee toe naar ouderenzorg waarbij ouderen zo veel mogelijk zelfredzaam zijn. De uitgangspunten zijn dat ouderen zoveel mogelijk:

Zorg zelf kunnen regelen
Zolang mogelijk thuis kunnen wonen
Zorg en ondersteuning waar mogelijk digitaal krijgen

Digitale zorg en ondersteuning stimuleren

Er is veel aandacht voor digitale zorg en e-health in de ouderenzorg. Gezien de uitgangspunten van WOZO gaat het daarbij vooral om digitale ondersteuning van ouderen en zorgverleners die het mogelijk maakt voor mensen om langer thuis te wonen en daar zorg te ontvangen. Ook voor ouderen die voor hun zorgvraag vallen onder de Wet langdurige zorg (Wlz) ligt er een focus op het toepassen van e-health.

E-health in de ouderenzorg is aanvulling, geen vervanging

Digitale ouderenzorg vervangt niet de zorg die hulpverleners geven, maar vult die aan. Bijvoorbeeld door ouderen en zorgverleners via een videoverbinding met elkaar in contact te brengen. Maar ook door bijvoorbeeld hulpmiddelen uit te rusten met trackers zodat ze sneller worden gevonden voor gebruik. Of door de inzet van robots die ondersteuning bieden bij medicijngebruik, mobiliteit en zelfs gezelschap.

3. Werk samen, kijk vooruit en pas aan om personeelstekort op te lossen

Er werken in Nederland veel mensen in de zorg, maar volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau groeit het tekort aan mensen in die sector flink. Door de vergrijzing daalt bovendien ook het aantal jongere potentiële mantelzorgers. Daarom denken partijen in de ouderenzorg goed na over hoe ouderen nu en in de toekomst de juiste zorg en ondersteuning kunnen krijgen. Daarnaast zetten ze in op veranderingen in de ouderenzorg om te voorkomen dat bijvoorbeeld ouderen met dementie straks geen hulp meer kunnen krijgen.

Samenwerking zorgt voor minder druk op ouderenzorg

Om goede ouderenzorg ook voor de toekomst zeker te stellen, vindt er veel samenwerking en overleg plaats tussen partijen in de zorg. Zo zoeken zorgverzekeraars verbinding met bijvoorbeeld thuiszorgorganisaties en ziekenhuizen, maar ook met gemeenten en ouderenorganisaties. Door intensief en domeinoverstijgend samen te werken in de ouderenzorg, kunnen ouderen langer thuis wonen en hebben zij minder snel behoefte aan intensieve zorgverlening door professionals.

Tevredenheid draagt bij aan toekomstbestendige zorg

Partijen in de zorg en ouderenzorg zijn zich ervan bewust dat tegengaan van het groeiende personeelstekort in de zorg ook goed werkgeverschap vereist. Dat maakt werken in de zorg immers aantrekkelijker en draagt daardoor bij aan toekomstbestendige zorg.

Daarnaast wil de zorgsector veranderingen in de ouderenzorg zoveel mogelijk overal tegelijk door te voeren. Dit om te zorgen dat patiënten en zorgprofessionals tevreden zijn over alle zorgorganisaties en niet op zoek gaan naar verschillen waaruit keuzes zijn te maken. Dankzij een gelijkmatig veranderproces kan ouderenzorg overal beschikbaar en toegankelijk blijven.

Personeelstekort tegengaan op korte én lange termijn

Het is belangrijk het personeelstekort in de zorg op korte termijn te verkleinen. Minstens zo belangrijk zijn maatregelen die het personeelstekort op lange termijn tegengaan.

Kortetermijn-oplossingen:

Werken in de zorg aantrekkelijker maken
Administratieve lasten verminderen
Best practices delen die de kwaliteit van zorg verhogen en de inzet van arbeidsuren verminderen

Langetermijn-oplossingen:

Streven naar passende zorg en zelfredzaamheid
Digitalisering en robotisering in de zorg stimuleren
Slimme hulpmiddelen inzetten die de zorg ontlasten, door onder meer preventie, betere zorg en meer eigen regie van patiënten

4. Maak mensen wegwijs in de veranderende ouderenzorg

Het Sociaal Cultureel Planbureau constateert dat de aard van ouderenzorg de komende jaren verandert. Professionals in de ouderenzorg zijn vaker dan voorheen zelfstandig. Zij en ouderen zelf gebruiken meer zorgtechnologie zoals zorgrobots en beeldbellen. De veranderingen zijn vaak gunstig voor de ouderenzorg omdat ze het leveren van zorg flexibeler maken en de benodigde inzet van zorgprofessionals verminderen. Om te zorgen dat ouderen op de hoogte blijven van de veranderingen in het zorgaanbod, werkt de zorgsector aan verbeteringen in informatievoorziening.

Kennisloket voor juiste zorg op de juiste plek

Vanuit het verleden verwachten ouderen misschien nog dat ze zorg vooral krijgen van een zorgprofessional, thuis of binnen een zorginstelling. Terwijl zorgverlening steeds meer op afstand plaatsvindt met gebruik van digitale hulpmiddelen. Dat maakt ouderen meer zelfredzaam. Die transitie is nodig als oplossing voor het tekort aan personeel in de zorg. Maar de veranderingen leiden ook tot vragen bij ouderen, zoals:

Welke passende zorg is er voor mij beschikbaar?
Werkt digitale zorg ook voor mij?
Kan ik dankzij e-health langer thuis wonen?
Hoe regel ik ouderenzorg in huis?

Om mensen wegwijs te maken in de veranderende ouderenzorg is onder andere het Kennisloket beschikbaar. Daar krijgen alle ouderen en mantelzorgers (ook niet VGZ-verzekerden) gratis antwoorden op al hun vragen over langdurige ouderenzorg.

5. Samenwerken voor zorg kwetsbare ouderen in krimpgebieden

De verwachting voor de komende jaren is dat vooral de krimpregio’s de stijging van het aantal ouderen en het tekort aan personeel gaan voelen. Zonder aanpassingen kan dat kwetsbare ouderen treffen. Zij krijgen dan meer moeite om passende zorg en ouderenzorg in huis te regelen. Vooral om ouderen met een klein netwerk en minder digitale vaardigheden te helpen, neemt de zorgsector initiatieven om de beschikbare zorg gezamenlijk te coördineren en overzichtelijk te maken.

Overleg tussen zorgpartijen in de regio

In elke regio in Nederland is de samenstelling van de bevolking anders, net als het aanbod in de ouderenzorg. Daarom is het belangrijk dat alle stakeholders, waaronder ook concurrerende aanbieders in de zorg, samenwerken om het zorgaanbod af te kunnen stemmen op de behoefte. Zo vindt in alle regio’s zogeheten domeinoverstijgend overleg plaats. Daarbij gaat het om gesprekken tussen bijvoorbeeld gemeenten, woningcorporaties, verzekeraars en zorgprofessionals over hoe ouderenzorg het beste vorm kan krijgen. Naast de zorg zelf komen ook randvoorwaarden hierbij aan bod. Denk aan:

Infrastructuur voor digitale zorg
Preventie ter vermindering van ouderenzorg
Geschikte huisvesting voor ouderen
Maatregelen tegen personeelstekort in de zorg

6. Preventie en vernieuwing houden ouderenzorg betaalbaar

Omdat het percentage ouderen in Nederland stijgt en daarmee ook de vraag naar ouderenzorg, bestaat de kans dat de samenleving de kosten voor ouderenzorg niet meer kan dragen. Een belangrijke manier om dat te voorkomen is om slim in te zetten op primaire, secundaire en tertiaire preventie. Daarmee worden respectievelijk aandoeningen voorkomen, in vroeg stadium ontdekt en herhaling tegengegaan. Een evenzo belangrijk aspect is het bieden van betere zorg tegen lagere kosten door vernieuwing in de zorg.

Betere organisatie helpt kosten beheersen

Het beter organiseren van ouderenzorg is essentieel voor zowel de beschikbaarheid als de betaalbaarheid ervan. Er is de komende jaren immers minder personeel beschikbaar in de zorg terwijl de vraag naar zorg stijgt. Daarom werken partijen in de zorgsector intensief samen aan vernieuwingen die de zorg vooruitbrengen en de kosten beheersbaar houden. Een goed voorbeeld daarvan is het netwerk Zinnige Zorg. Binnen dit initiatief van Coöperatie VGZ gebruiken verschillende organisaties en zorgprofessionals elkaars kennis om onder andere de ouderenzorg toekomstbestendig te maken.

7. Combineer wonen, zorg en welzijn voor toegankelijke ouderenzorg

Ouderen bepalen zelf waar zij wonen, dat schrijft Coöperatie VGZ niet aan hen voor. Er kan echter altijd een moment in het leven van mensen ontstaan waarop de bestaande woning niet langer voldoet. Traplopen kost steeds meer moeite of de gaspit van het fornuis is blijven branden. Gelukkig zijn er passende oplossingen voorhanden voor deze situaties. In veel woningen is het plaatsen van een traplift mogelijk en een elektrische kookplaat die na verloop van tijd vanzelf uitschakelt neemt veel zorgen weg. Met aanvullende domotica, hulp en ondersteuning is de bestaande woning in de vertrouwde omgeving vaak de beste oplossing. Iedereen zou moeten anticiperen op een dergelijke situatie. Steeds vaker is de aanpassing van de bestaande woning een uitkomst maar soms is de conclusie dat een andere woning passender is. Een andere woning voor een nieuwe levensfase, maar evengoed een eigen thuis.

In de praktijk zien we dat veel mensen al bezig zijn met de invulling van hun oude dag. Mensen die beseffen dat in de nabije toekomst de gewenste zorg niet langer vanzelfsprekend is en daarop anticiperen. Goede voorbeelden die inzetten op meer sociale cohesie en zo bijdragen aan betere leefbaarheid van de woonomgeving, meer kwaliteit van leven en een verminderd beroep op professionele zorg.

Wat doet Coöperatie VGZ?

Coöperatie VGZ stimuleert ‘andere vormen’ van zorg, wonen en welzijn binnen haar eigen invloedsfeer. Dit betekent onder andere dat Coöperatie VGZ:

innovatie en technologie stimuleert vanuit de visie op Zinnige Zorg, waarbij we (digitale) hulpmiddelen beschikbaar stellen zodat ouderen zorg in huis of dichtbij huis ontvangen;
de beschikbaarheid stimuleert van VPT en MPT thuis in de wijk, zodat ouderen gebruik blijven maken van hun eigen netwerk in de buurt, zo meer kwaliteit van leven ervaren en minder beroep doen op de schaarse formele zorg. VGZ ondersteunt daarmee de lijn vanuit de overheid om de intramurale capaciteit niet verder uit te breiden;
experimenteert met vormen van domeinoverstijgende samenwerking waarbij door meer sociale cohesie ouderen langer de eigen regie behouden dankzij een sterk netwerk en -waar nodig- zorg in de nabijheid

Coöperatie VGZ stimuleert ‘andere vormen’ van zorg en wonen buiten haar directe invloedsfeer. Hierbij denkt Coöperatie VGZ aan:

nieuwe, geclusterde woonzorgvormen voor ouderen als zij de keuze maken of niet meer in staat zijn om in hun bestaande huis te blijven wonen door meer behoefte aan veiligheid, sociale contacten of meer zorg. Ter bevordering van de sociale cohesie zijn gemengde woonvormen met bewoners zonder zorgvraag, waarbij buren elkaar actief ontmoeten, mooie oplossingen. Zie bijvoorbeeld: Wij zijn Zuiderschans, Voorzorgcirkels;
passende zorginfrastructuur in de wijk. Dementievriendelijke wandelroutes, dementievriendelijke supermarkten, buurtcentra en andere belangrijke faciliteiten in de nabijheid van woonzorglocaties, die daarmee onderdeel van de wijk vormen;

Coöperatie VGZ brengt de (verwachte) zorgvraag en zorgaanbod in kaart, op regionaal en lokaal niveau. Deze informatie deelt Coöperatie VGZ met belanghebbenden. De Woonzorgwijzer laat op detailniveau zien waar welke faciliteiten zich in een wijk bevinden en waar kansen liggen voor innovatieve vormen van wonen en zorg.

Coöperatie VGZ vindt het belangrijk dat alle partijen betrokken bij de opgave van wonen, zorg en welzijn voor ouderen beseffen dat de beleidsarme toekomstscenario’s rondom de ontwikkeling van de zorgvraag zoals gebruikt in de woondeals geen rekening houden met een tweetal zaken. Enerzijds leven we in een wereld waarin we door gebrek aan woningen, personeel en middelen deze beleidsarme ontwikkeling niet kunnen volhouden. Anderzijds zijn we met de inzet op deze ‘andere vormen’ geen beleidsarme weg ingeslagen. De transformatie is al bezig. Dit alles tezamen betekent dat er een dempend effect op de vraag naar (Wlz-)zorg en zorggeschikte woningen voor ouderen ontstaat. Alle partijen gezamenlijk moeten daarom kijken naar kwalitatieve passende oplossingen op wijkniveau en niet op realisatie van geschikte woonzorgoplossingen die slechts bijdragen aan de kwantiteit. Alleen zo kunnen we samen zorgen voor de toekomstbestendigheid van ouderen.