Preventie: noodzaak voor een toekomstbestendige zorg

Preventie is het voorkomen van lichamelijke en mentale gezondheidsproblemen en het bevorderen van de gezondheid. Elk jaar sterven ongeveer 40.000 mensen aan de gevolgen van roken, overgewicht, overmatig drinken en valincidenten. Het Nationaal Preventie Akkoord (2018), dat dit soort gezondheidsproblemen door preventie moet verminderen en voorkomen, komt onvoldoende van de grond. Onder meer omdat veel gemeenten te weinig doen. In het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) uit 2023 is daarom afgesproken dat elke gemeente eind 2024 een breed preventieprogramma moet hebben. Vanuit de SPUK-regeling krijgen gemeenten geld om deze preventieplannen te financieren.

Het belang van preventie voor een gezonde leefstijl

Roken, overgewicht of probleemdrinken, samen zijn ze de grootste oorzaak van ziekte in Nederland. Dit kost onze samenleving jaarlijks 9 miljard euro aan zorguitgaven. Als we niets doen, heeft over 15 jaar zes op de tien Nederlanders overgewicht. Iedere week raken honderden nieuwe jongeren verslaafd aan roken. Bij veel jongeren en vijftigplussers is overmatig drinken een probleem. Elk jaar gaan ongeveer 35.000 mensen dood aan de gevolgen van roken, overgewicht en overmatig drinken.

Preventie gaat verder dan alleen zorg

Preventie is een breed onderwerp, waarbij het niet alleen om de zorg draait. Vaak is er een relatie met achterliggende problematiek. Zo hebben mensen met een bijstandsuitkering of schulden over het algemeen een slechtere gezondheid. Mensen met een laag inkomen en een lage opleiding (basisonderwijs en vmbo) ontwikkelen gemiddeld 15 jaar eerder gezondheidsklachten en leven gemiddeld 4 jaar korter dan iemand met een hbo- of universitaire opleiding.
Preventie in het kort
  • Preventie richt zich op het aanpakken en voorkomen van lichamelijke en mentale gezondheidsproblemen.
  • Preventie is belangrijk om de zorg toekomstbestendig te maken.
  • Tweederde van de 40 doelen van het Nationaal Preventie Akkoord is niet gehaald.
  • Een van de oorzaken: veel gemeenten doen te weinig aan preventie.
  • Met de GALA en SPUK-regeling moeten de preventiedoelen alsnog worden gehaald.

Verband tussen (on)gezonde leefstijl en opleidingsniveau

Opleiding is een scheidslijn bij een (on)gezonde leefstijl. Roken is een belangrijke factor: bij zowel mannen als vrouwen komt roken meer voor bij lager opgeleiden. Alcohol is juist bij hoogopgeleiden veel meer sociaal en maatschappelijk geaccepteerd. Bij lichaamsgewicht is er ook een duidelijke correlatie tussen opleiding en de gemiddelde BMI.

Roken, probleemdrinken en overgewicht 

Naast levensverwachting heeft een ongezonde leefstijl impact op de kwaliteit van leven. Niet-rokers geven een hoger cijfer aan hun kwaliteit van leven. Mensen met overgewicht zijn vaker en langer ziek. Obesitas is door de Gezondheidsraad aangemerkt als een ziekte.

Valpreventie bij ouderen

Ruim 100.000 ouderen belanden jaarlijks met letsel op de spoedeisende hulp door een val. Jaarlijks overlijden ongeveer 5.000 65-plussers door een val. ‘Het is een epidemie waar je niemand over hoort,’ in de woorden van hoogleraar Marcel Levi. Zonder structurele aanpak van valpreventie verdubbelen binnen 10 jaar de zorgkosten door valongevallen bij ouderen naar € 2,4 miljard.

De doelen van het Nationaal Preventie Akkoord

Jaarlijks wordt gemiddeld ruim 7.000 euro per Nederlander uitgegeven aan zorg. Tegelijk gaat gemiddeld slechts een paar tientjes naar preventie. In het Nationaal Preventie Akkoord heeft de Rijksoverheid in 2018 samen met maatschappelijke organisaties doelen gesteld om mensen met een ongezonde leefstijl te helpen en Nederlanders gezonder te maken. Dit streven is vastgelegd in vijf doelen:

  1. Een rookvrije generatie in 2040
  2. Minder overgewicht: ongeveer de helft van de volwassen heeft overgewicht. Dit moet naar 38% in 2040.
  3. Minder overmatig alcoholgebruik (van 8,9% naar 5%) en een daling van het aantal jongeren onder de 18 jaar dat ooit alcohol heeft gedronken.
  4. Het aanpakken en voorkomen van mentale gezondheidsproblemen.
  5. In 2040 moet 75% van de Nederlanders de ‘beweegnorm’ halen: minimaal 150 minuten actief bewegen per week.

De vier vormen van preventie

Preventie kan zijn gericht op de doelgroep, de fase van de ziekte, op het doel van de preventie en op de pijlers van de integrale aanpak.

1. Preventie naar doelgroep

De preventie is vaak gericht op een specifieke groep. Bijvoorbeeld ouderen, jongeren of zwangere vrouwen, maar ook bijvoorbeeld rokers of mensen met overgewicht. De preventie is trechtervormig opgebouwd:

  • Universele preventie: gericht op de hele bevolking
  • Selectieve preventie: gericht op groepen met een verhoogd risico of risicofactoren.
  • Geïndiceerde preventie: gericht op individuen met beginnende klachten.
  • Zorggerelateerde preventie: gericht op mensen met een ziekte of aandoening.
2. Preventie naar fase van de ziekte

De gezondheidszorg onderscheidt drie ziektefases: primair (gericht op voorkomen), secundair (vroege opsporing en behandeling) en tertiair (voorkomen van complicaties en bevorderen van zelfredzaamheid). 

3. Preventie naar doel
  • Ziektepreventie is gericht op het voorkomen of signaleren van (specifieke) ziekten. Bijvoorbeeld door vaccinatie of screening.
  • Gezondheidsbevordering is gericht op leefstijlverandering en sociale factoren.
  • Gezondheidsbescherming focust op een gezonde leefomgeving, bijvoorbeeld door milieumaatregelen en het bevorderen van de verkeersveiligheid. 
4. Preventie naar de pijlers van de integrale aanpak

Deze richt zich op samenhang in en afstemming van de ondersteuning. Vaak is sprake van meervoudige problemen. Een ongezonde leefstijl is vaak gecombineerd met andere, achterliggende problemen. Een integrale aanpak bestaat uit:

  • voorlichting en educatie
  • signalering, advies en ondersteuning
  • fysieke en sociale omgeving
  • regelgeving en handhaving

Collectieve en zorggerelateerde preventie

Preventie is globaal onder te verdelen in collectieve preventie en zorggerelateerde preventie. Collectieve preventie is een taak van ons allemaal. Deze richt zich tot de gehele bevolking of duidelijke doelgroepen (denk aan minimumleeftijd voor alcohol en tabak of de beweegrichtlijn voor volwassen en ouderen). De overheid is leidend hierin. Zorggerelateerde preventie focust op gezondheidsbevordering bij mensen die al (beginnende) gezondheidsproblemen hebben. Dat gebeurt door de leefstijl bespreekbaar te maken in de spreekkamer en onderdeel van de behandeling te laten zijn.

Doelen preventie komen nog te weinig van de grond 

De doelen van het Nationaal Preventieakkoord worden onvoldoende gehaald, blijkt uit de meest recente voortgangsrapportage. Deels door de omstandigheden. De coronapandemie maakte het lastiger maakte om activiteiten voor een gezonde leefstijl uit te voeren. Uit de Corona Gezondheidsmonitor Jongvolwassenen komt naar voren dat de helft van de jongeren met mentale klachten kampt. Maar er zijn ook andere oorzaken:

  • De impact van medische zorg op een gezond leven is slechts 11 procent. In een open brief roepen 70 organisaties, waaronder artsenfederatie KNMG en de VNG, om in te zetten op de structurele verbetering van de bestaanszekerheid van mensen.
  • De gemeente voert de regie over het lokaal gezondheidsbeleid. Veel gemeenten doen nog te weinig aan preventie.
  • De samenhang tussen en helderheid over taken, verantwoordelijkheden en langetermijndoelen van het Preventieakkoord ontbreekt veelal.
  • Te vaak is sprake van versnipperde en tijdelijke initiatieven en financiering.

GALA en SPUK: regie preventie bij gemeente en extra geld

Het preventiebeleid van veel gemeenten komt nog onvoldoende van de grond. Het GALA-akkoord en de SPUK-regeling moeten hier verandering in brengen:

  • Het ministerie van VWS steekt extra, geoormerkt geld in preventie, een half miljard euro per jaar.
  • Gemeenten moeten voor eind 2024 een preventieprogramma hebben, zo hebben het ministerie van VWS, GGD GHOR, ZN en VNG afgesproken in het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA). Gemeenten moeten een samenhangende preventieaanpak ontwikkelen voor gezondheid, sport en bewegen en het versterken van de sociale basis.
  • Een integrale benadering, met oog voor de sociaalmaatschappelijke factoren, moet bijdragen aan het lokaal terugdringen van gezondheidsachterstanden.
  • GALA zet ook in op mentale gezondheid.
  • Om overgewicht aan te pakken, richt GALA zich op een gezonde leefomgeving voor kinderen. Een mooi initiatief is bijvoorbeeld De Gezonde Basisschool van de Toekomst.
  • Met de nieuwe regeling SPUK (‘specifieke uitkering’) kunnen gemeenten subsidie aanvragen voor de preventieaanpak voor de periode 2024-2026. Voor elke gemeente is jaarlijks een vast budget beschikbaar.

Behoefte aan structurele aanpak preventie

Het belangrijkste overkoepelende preventiedoel luidt: een gezonde generatie in 2040. Met SPUK geldt het argument niet meer dat er geen geld voor preventie is. Wat een integrale aanpak van preventie ingewikkeld maakt, is dat de verschillende beleidsterreinen – zorg, leefstijl en sociaal aanpak – moeten worden verbonden tot een samenhangend geheel. Dat vraagt om samenwerking van gemeenten en zorgverleners, om zo te komen tot optimale passende zorg. 
Alleen als we zorgen dat een gezonde keuze makkelijker is en we werken aan een gezonde leefomgeving, komen we tot een betaalbaar en houdbaar zorgstelsel. Er is een langetermijnvisie nodig, waaraan je je vasthoudt. Dat vraagt om een koersvast kabinets- en gemeentebeleid.
 

Tools en middelen om aan de slag te gaan met preventie

Preventie is, zoals het woord al aangeeft, gericht op het voorkomen of verminderen van gezondheidsproblemen. Vanuit de zorg en het sociale domein gebeurt het meestal met ondersteuning van kwetsbare groepen en mensen met een ongezonde leefstijl.

Gemeentelijk preventieprogramma

Gemeenten vervullen een belangrijke, coördinerende rol. Succesvolle praktijkvoorbeelden, tools en middelen helpen bij het opzetten van een gemeentelijke preventieaanpak:

  • De aanpak van Gezond In focust op het verkleinen van gezondheidsverschillen in de gemeente. Een kennisbank biedt meer dan 100 praktijkvoorbeelden om direct mee aan de slag te gaan.
  • Een gerichte aanpak begint met cijfers over het zorggebruik in de eigen regio en wijk. Het dashboard waarstaatjegemeente.nl toont de gezondheidscijfers van gemeenten ten opzichte van het landelijke gemiddelde.
  • RIVM onderscheidt qua gezondheidsproblemen 9 verschillende wijktypes. De toolkit Preventie in de wijk biedt per wijktype preventiethema’s en interventies.
  • De Aanpak Gezonde Gemeente helpt bij de voorbereiding, uitvoering en evaluatie van een eigen gezondheidsbeleid en preventieprogramma.
  • Gemeenten kunnen de ambitie richting een rookvrije generatie kracht bijzetten met het stappenplan rookvrije gemeente.
  • Het zijn vooral hoger opgeleiden die stoppen met roken. De coalitie Iedereen Rookvrij komt met een aanpak om mensen met een lagere opleiding te helpen om te stoppen.
  • Het Trimbosinstituut biedt gemeenten met een stappenplan op weg bij het formuleren van een lokaal alcoholbeleid, waaronder regels voor sportkantines.

Programma’s gericht op een integrale aanpak en samenwerking

Gezondheid is gerelateerd aan de fysieke en sociale omgeving. De leefomgeving bepaalt hoe makkelijk of moeilijk het is om gezonde keuzes te maken.

Preventie bij (beginnende) gezondheidsproblemen

Vaak zijn gezondheidsproblemen leefstijl gerelateerd:

  • Coöperatie VGZ ondersteunt en verzamelt Good practices in de zorg.
  • Een gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) helpt mensen met overgewicht en obesitas gezonder te leven.
  • Mensen met een chronische aandoening en ouderen houden graag hun zelfstandigheid. Zelfmanagement kan daar een belangrijke rol in spelen. Mensen met lage gezondheidsvaardigheden hebben hier hulp bij nodig.
  • De Preventiewijzer sport en bewegen biedt beleidsadviseurs tools voor de rol van sport en bewegen voor de mentale en fysieke gezondheid van bewoners.
  • Er is met preventie veel gezondheidswinst te behalen als ouderen met gezamenlijke activiteiten hulp krijgen om gezond en vitaal te blijven. 

  • Logo VGZ
  • Logo Bewuzt
  • Logo IZA
  • Logo VGZ voor de Zorg
  • Logo Unive
  • UMC Zorgverzekering
  • Logo Zekur
  • Logo Zorgzaam